Profilaktyka wykluczenia rówieśniczego – dlaczego jest tak ważna?

Wykluczenie rówieśnicze w przeciwieństwie do bardziej spektakularnych form przemocy, takich jak agresja fizyczna, może pozostawać niezauważone, a jednak jego wpływ na dotknięte nim osoby jest głęboki i długotrwały. Dlaczego profilaktyka wykluczenia rówieśniczego powinna być jednym z priorytetów działań wychowawczych?

Po pierwsze, wykluczenie to forma przemocy rówieśniczej, która może być trudna do uchwycenia. Dzieci i młodzież, które padają jego ofiarą, doświadczają silnych, negatywnych emocji. Początkowo niewidoczne, skutki wykluczenia mogą przerodzić się w długofalowe problemy. Osoby odrzucone nie dostają wsparcia, bo ich problemy nie zwracają uwagi dorosłych. Tworzy się błędne koło, w którym brak wsparcia prowadzi do eskalacji trudności, a te z kolei do jeszcze większego odrzucenia.

Wykluczenie rówieśnicze to nie jednorazowy incydent, ale proces, który może eskalować. Mark R. Leary opisał to zjawisko jako kontinuum, od maksymalnego włączenia do maksymalnego wykluczenia. Na jednym krańcu tego kontinuum znajduje się aktywne włączenie, gdy grupa stara się zbliżyć do jednostki i nawiązać z nią relacje. Na przeciwnym krańcu mamy maksymalne wykluczenie, gdzie jednostka jest całkowicie odrzucona, a grupa stosuje wobec niej ostracyzm. Etapy wykluczenia, to: ani włączenie, ani wykluczenie (postawa obojętna) , pasywne wykluczenie (ignorowanie), aktywne unikanie, maksymalne wyłączenie.

Nie każdy przypadek wykluczenia przechodzi przez wszystkie etapy tego procesu, ale warto zwrócić uwagę na jego dynamikę. Osoba, która w danym momencie doświadcza ignorowania (pasywnego wykluczenia), może później spotkać się z bardziej jawnymi formami odrzucenia. Co więcej, brak odpowiedniej reakcji na wczesnym etapie może prowadzić do eskalacji wykluczenia, a nawet przerodzenia się go w inne formy agresji, jak np. przemocy fizycznej. Osoby wykluczone stają się często „kozłami ofiarnymi” grupy, na których koncentruje się negatywna energia innych rówieśników.

Aby przerwać tę spiralę, konieczna jest aktywna interwencja dorosłych – nauczycieli, rodziców i opiekunów. Wykluczenie, choć subtelniejsze niż inne formy agresji, wymaga równie zdecydowanej reakcji. Zrozumienie procesualnego charakteru wykluczenia pomaga lepiej zdiagnozować problem i dobrać odpowiednie narzędzia do wsparcia dziecka na każdym etapie tego procesu.

Rola dorosłego w profilaktyce wykluczenia rówieśniczego jest znacząca. Co zatem zrobić? Wykluczenie nie jest problemem, który można załatwić doraźną pogadanką. Profilaktyka powinna być zakrojona szeroko i wybiegać znacznie poza pracę z samym tematem wykluczenia. Według mnie kluczowe jest wzmacnianie grupy, wskazywanie jej, jakie ma zasoby i praca z nimi. W swojej pracy wykorzystuję głownie dramę edukacyjną. O dramie napiszę więcej w jednym z kolejnych artykułów na tym blogu, a dziś podzielę się z Państwem moim ulubionym ćwiczeniem. Może przyda się na lekcje wychowawczą

Cel: praca z wartością, jaką jest różnorodność.

Technika: scenki częściowo improwizowane.

Przebieg: Uczestnicy i uczestniczki dzielą się na trzy grupy (polecam jakąś formę losowania). Każda z nich dostaje skrawki bibuły w jednym z kolorów (na przykład zielone, czerwone i żółte). Opowiadamy historię. Podczas opowieści wszyscy wcielają się w mieszkańców królestwa, a jedna osoba w króla/królową:

W pewnym królestwie mieszkały trzy monochromatyczne rody. Zajmowały się one tworzeniem pięknych, jednokolorowych obrazów (każda z grup tworzy dowolny obraz ze skrawków bibuły na podłodze przed sobą). Król codziennie przechadzał się po królestwie i podziwiał ich dzieła. Pewnego dnia król zauważył, że jego poddani są nieszczęśliwi. Gdy zapytał ich o powód tego stanu, dowiedział się, że monochromatyczność zaczyna im przeszkadzać. Są znudzeni, zniechęceni, marzą o innych kolorach. Ponieważ król był mądry, zarządził, aby kolejny obraz stworzyli wszyscy wspólnie (cała grupa tworzy wielokolorowy obraz). Król widząc dzieło, powiedział: każdy i każda z Was jest ważny i ważna, Wasze kolory, umiejętności, wiedza, są piękne i dobre. Ale dopiero gdy je połączycie, obraz jest pełen. Różnorodność jest waszą siłą.

Komentarz: Po zakończonym ćwiczeniu rozmawiamy z grupą o tym, czego metaforą mogą być poszczególne kolory i dlaczego każda grupa potrzebuje wszystkich swoich członków, żeby funkcjonować w pełni swoich możliwości.

Ćwiczenie jest inspirowane tekstem M. Hamerszmit, B. Rainko, Scenariusze dramowych warsztatów antydyskryminacyjnych [w:] M. Winiarek-Kołucka (red.), Drama wzmacnia. Metoda dramy w edukacji antydyskryminacyjnej i obywatelskiej, Stowarzyszenie Praktyków Dramy STOP-KLATKA, Warszawa 2016.

Wiele grup, z którymi pracowałam, spontanicznie w momencie „mieszania kolorów” zaczynało zabawę kolorowymi skrawkami. Na zdjęciu ten właśnie moment i uczestniczka warsztatów, które prowadziłam dla przyszłych nauczycieli podczas kongresu dramy w Turcji.